AnjoxalA Art Gallery

Deze publicatie is uitgebracht ter gelegenheid van de speciale expositie in de galerie van Johan Poort waarin een overzicht van het oeuvre van Ton van Os wordt getoond.

Zonder begeerte, zonder hoop
op beloning, ook niet uit angst voor straf,
de roekeloze, de meedogenloze schoonheid

te fixeren waarin leegte zich meedeelt,
zich uitspreekt in het bestaande.

Laat de god die zich in mij verborgen houdt
mij willen aanhoren, mij laten uitspreken,
voor hij mij met stomheid slaat en mij
doodt waar ik bij sta, waar jij bij staat.

Hans Faverey

VOORWOORD

In mijn jeugd ben ik dankzij de passie van mijn vader opgegroeid met kunst, natuurlijk veel H.W. Mesdag, maar ook bijvoorbeeld exposities rondom de Haagse School en hedendaagse kunst in kunstenaarsgenootschap Pulchri. Hedendaagse kunst is mij in de loop der jaren meer en meer gaan intrigeren, van figuratief tot abstract. In plaats van alleen kunst te verzamelen besloot ik met kunstenaars samen te willen werken en ze in mijn galerie te tonen. Afgelopen jaar bezocht ik een kunstbeurs waar mijn oog viel op een bijzonder schilderij dat mij enorm aantrok.

Nadat ik het schilderij gekocht en opgehangen had, bleef het schilderij mij iedere dag fascineren. Uiteindelijk heb ik contact gezocht met de kunstenaar, Ton van Os, en zijn atelier bezocht. Daar ontdekte ik zijn overige prachtige werken. Schilderijen, op het eerste oog abstract, maar bij diepere beschouwing ook figuratief, met een verstilde en fascinerende dieptewerking. Ton, wordt onder meer geïnspireerd door de muziek van diverse componisten, waaronder Bach en vooral Morton Feldman.

Ton, en zijn vrouw Lysiane, heb ik leren kennen als bijzondere mensen. Ton is een kunstenaar die zijn, inmiddels 75-jarige leven, heeft gewijd aan de schilderkunst, en altijd met een geheel eigen stijl, verdeeld in verschillende periodes. Een echte vakman, die verfijnde schilderijen maakt. Voor de expositie in mijn galerie heb ik samen met Margitte Verwoerdt een selectie gemaakt van schilderijen uit verschillende periodes van zijn oeuvre die een duidelijke ontwikkeling laten zien. In dit boek zijn deze schilderijen weergegeven tezamen met de biografie van Ton en een beschouwing van Margitte over zijn werk. Zijn schilderijen hangen al een tijdje in mijn huis en iedere dag ervaar ik het als een genot om er naar te kijken.

Johan Poort | Wassenaar, mei 2017

DE KLANK VAN TON VAN OS

In deze speciale expositie in de galerie van Johan Poort wordt een overzicht van het oeuvre van Ton van Os getoond. Graag wil ik u meenemen in de wereld van een eigenzinnig en gedisciplineerd kunstenaar. De in 1941 te Rotterdam geboren schilder en etser toont in zijn werk een consequente ontwikkeling. Met enorme precisie maakt hij circa 5 a 6 schilderijen per jaar. Na een figuratieve periode heeft Van Os zich sinds de tweede helft van de jaren zestig uitsluitend toegelegd op abstract werk. Hij heeft zijn beeldtaal gereduceerd om de weg vrij te maken voor een andere inhoud. In de jaren zeventig is het thema architectuur leidend geweest; gevels van flats die eindeloos lijken te zijn en geen spoor van inwendig leven vertonen. Van Os wist toen al met symmetrie en ritme een verstilde ruimtelijkheid te creëren. Hij schilderde een drie dimensionale ervaring, die steeds voelbaar is gebleven in zijn werk. Muziek speelt een grote rol in het leven van Van Os. Hij heeft eind jaren negentig werk gemaakt dat geïnspireerd is op de muziek van Johann Sebastian Bach (1685 - 1750) en voor zijn recentere werk, sinds 2000 heeft hij zich laten inspireren door de muziek van de Amerikaanse componist Morton Feldman (1926 - 1987).

Feldmans muziek is abstract en is beïnvloed door beeldende kunstenaars als Mark Rothko, Piet Mondriaan, Jackson Pollock, Robert Rauschenberg en Willem de Koning. Feldman koos ervoor om in muziek de sfeer te vangen die de kunstwerken van bovengenoemde schilders bij hem opriepen. Destijds was er een hang naar onpersoonlijke ‘objectieve’ kunst als reactie op de tweede wereldoorlog. Er ontstond vervolgens een verlangen naar stilte, vrijheid, rust en de behoefte zich te laten doordringen van het ritme van de schepping, het voortdurende, de hemel, de sterren en ongerepte gebieden. Componisten, schrijvers en kunstenaars waren in de jaren zestig geobsedeerd door stilte. Het werk van Van Os brengt ons terug naar het sentiment van deze tijd en terug in de sfeer van de muzikale doorbraak en de beeldtaal die begin jaren zestig gold.

Van Os is zeer gefascineerd door de speciale techniek die Feldman in zijn muziek toepaste. Het zijn minimalistische – vaak lang uitgesponnen – bijna meditatieve composities. De noten en pauzes zijn niet exact aangegeven; het wordt aan de musicus overgelaten hoelang zij worden aangehouden en soms abstracte klankvelden worden. Hierdoor zijn de stukken tijdloos en onbegrensd en wilde Feldman de essentie in de klanken leggen. Feldman trekt Van Os met deze muziek zijn wereld in, vervolgens doet Van Os hetzelfde met de kijker. De dynamische en statische orde die hij toepast in zijn werken, zijn vooropgezette formules die voort komen uit de klassieke en moderne gecomponeerde muziek.

Deze muzikale elementen zijn feilloos omgezet en voelbaar in de schilderijen van Van Os. De abstractie in zijn schilderijen geeft een gevoel van oneindigheid. De repeterende cirkelvormen of kolomstructuren met verglijdende kleurenspectra leiden de toeschouwer naar een andere dimensie.

De muziek van Feldman heeft voor Van Os een sterke relatie met het heelal – althans zoals de mens het heelal vanaf de aarde ervaart. Een onbegrensd gevoel van ruimte waarbij je als toeschouwer het gevoel krijgt meegevoerd te worden naar het universum.

Hoewel het uitgangspunt in deze monumentale schilderijen steeds hetzelfde is, vervalt zijn werk niet in een repeterend automatisme. Steeds ontstaan boeiende perceptieverschillen. Van Os reduceert kleur per schilderij en maakt gebruik van subtiele kleureffecten waarbij het soms ook haast monochrome doeken lijken. Deze monochromen bestaan uit tussenliggende nuances van dezelfde kleur. Het monochroom schilderen heeft een rijke geschiedenis en hoofdzakelijk werden deze kleurvlakken gebruikt om een meditatieve stemming op te wekken bij de kijker. De schilderijen van Van Os geven tevens een mystiek gevoel en een bepaalde gestemdheid mee.

Door het gebruik van vele dunne verflagen zijn er amper verfstreken zichtbaar en draagt deze subtiliteit bij aan hoe de toeschouwer naar binnen lijkt te worden gezogen als hij voor een schilderij staat. Om dit effect te versterken schildert Van Os veel op groot formaat. Duidelijk is de overeenkomst met het werk van Mark Rothko. Feldman heeft ook een belangrijk optreden gehouden in 1971 in the Rothko Chapel in Houston, Texas ter nagedachtenis aan Rothko. De kruisbestuiving is zeer zeker voelbaar.

Naast een transcendente gestemdheid is het werk van Van Os ook geometrisch constructivistisch te noemen en opgebouwd vanuit een terugkomend raster systeem met vaak hierin zwevende bolvormen. Het raster creëert een ordening en vertegenwoordigt een klein fragment van oneindigheid in een groter geheel. Deze structuur dwingt onze waarneming naar een wereld buiten het frame. Door vele kunstenaars is deze vorm van compositie gebruikt als een trap naar het universele en het hemelse. Door de bollen in het vlak toe te voegen ontstaat een dynamisch grenzeloze orde en vormt een contrast en spanning in het beeldvlak.

Van Os laat ons afdwalen in een andere dimensie ... Bijna is de muziek hoorbaar ... Is dit ter bezinning? Om te verstillen? Of om gewoon van het moment te genieten ...

Margitte Verwoerdt
Kunsthistorica, Curator Specialist Post - War & Contemporary Art, Bonhams

Ton van Os werkt al enige jaren aan een parallel universum, een serie die is opgedragen aan Morton Feldman. In het merendeel van deze schilderijen is een cirkel het centrale motief. De cirkel is een onhandelbaar motief; hij verdraagt geen enkele vorm naast zich en hij is een onwrikbaar centrum, een universele vorm. Eigenlijk is het hier geen cirkel, maar een cirkeloppervlak, maar het lijkt ook een onbestemd volume aan te nemen. Hij doemt op in de schilderijen van deze serie uit een atmosfeer die niet van deze wereld is. Soms vaag en geheimzinnig, soms met een lichte dreiging, soms als een schaduw, soms als een bal van vuur binnen een atmosfeer van vuur. Hij benadert ons vanuit een diepte die onbestemd is en lijkt zich te willen uitbreiden buiten zijn vage grenzen. In de symboliek der vormen wordt de cirkelvorm gezien als de uitbreiding van een punt, van het Ene dat zich manifesteert in zijn veelheid; het is een symbool van de schepping. Wij hebben onze plaats ingenomen voor het schilderij en kijken de diepte in, we richten ons op dat centrale punt waarin alles verdwijnt en van waaruit alles ontstaat. Maar wij hebben dat vluchtpunt der vluchtpunten, dat goddelijke punt. Oneindig leren kennen als een oord van verschrikking. Een enigma dat het hele heelal doorstraalt. Hier nadert het ons en breidt zich uit om het schilderij te vullen als een hemellichaam dat de totale kosmos vertegenwoordigt. Het treedt er uit naar buiten als een dreigend symbool van een zwijgende kosmos. Het draagt de verschrikkingen van het totale verdwijnpunt in alle onderdelen in zich. Eèn van de schilderijen draagt de naam: Icon of Magenta and Red. In het Woordenboek der Nederlandse taal staat: ‘icoon, berustend op het beeld Gods, bij de schepping in de mens gelegd, maar nimmer vernietigd’. Hoe moeten we deze serie iconen duiden? Zijn het iconen van de uiteindelijke leegte en van het angstwekkende niets? De serie, in al zijn pracht en juist door zijn schitterende kleuren, is door Ton van Os gemaakt, lijkt het, als een ritueel van bezwering.

Leo van der Markt | kunsthistoricus 2017

Buiten de muzikale tijd in de ruimte geplaatst, lijkt ieder werk in de serie een röntgenfoto van Feldmans wereld. Het zijn doeken waarop paradoxale thema’s aan de orde zijn als dynamische stasis, wanordelijke orde, onvoorspelbare herhaling, intuïtieve strengheid en klinkende stilte. Wat me als allereerste opviel was de bedriegelijke eenvoud van de taal van Van Os. Eenvoud, omdat de kunstenaar niets anders afbeeldt dan wat hijzelf ‘dots’ noemt: cirkels die een huid en een soortelijk gewicht lijken te hebben, die lijken te bewegen op het canvas. Dat doek biedt op zijn beurt nooit een egale achtergrond, maar is altijd ruimte en speelveld voor de protagonisten, de dots. Bedriegelijk is de eenvoud in zoverre dat Van Os alles op het oog doet (zoals Feldman zijn muziek op zijn oren schreef), metriculeus en consciëntieus: geen vooraf gegenereerde mechaniekjes, maar vooral wachten en kijken. Naar waar de volgende dot moet komen, naar de grootte, het soortelijk gewicht, de lichtinval, de helderheid, de transparantie en de beweegrichting. Ik stel me voor dat Feldman zo componeerde en instrumenteerde. Daarmee is het werk van Van Os bijna tijdkunst geworden – het zijn doeken die je kunt horen, zoals je omgekeerd de huid van Feldmans werk vaak kunt voelen. Gestolde muziek, bevroren tijd.

Anthony Fiumara | componist 2008